Formacja sumienia na drodze sakr. jest dziełem łaski, jednak nie można pominąć znaczenia osobistego przygotowania. Chodzi o świadomość grzechu i o odpowiedzialność za niego.

Z dialogalnego charakteru sumienia wynikają 2 drogi formacji. Pierwsza to droga łaski. Drugą drogę w procesie stanowi osobisty wysiłek człowieka. człowiek obdarowany od Boga jest wezwany do odpowiedzi, która jest trudem wzrastania i dojrzewania w łasce.

Pomimo, że formacja sumienia jest obowiązkiem każdego, to w sposób szczególny o to apeluje do młodych Ojciec Święty. Młodość jest intensywnym okresem odkrywania własnego „ja", oraz podejmowania decyzji ważących na całe życie.

Odpowiedzialność za kształtowanie swego sumienia jest konieczna w procesie własnego samowychowania. Wraca problem prawdy i wolności w tym miejscu. Wolność zawiera w sobie dyscyplinę prawdy. Być prawdziwie wolnym to używać swej wolności do tego, co jest prawdziwym dobrem. Być wolnym to być człowiekiem prawego sumienia, być odpowiedzialnym (...).

Wychowanie rodzinne i szkolne może dostarczyć elementów do samowychowania, wew. struktury nie można zbudować od zew., każdy musi ją zbudować od wew. Rozwój człowieka przypada w różnych środowiskach. Stąd duża rola przypada rodzinie, szkole, parafii, ludziom kultury, naukowcom, politykom, przedstawicielom środków społecznego przekazu.

Odpowiedzialność za formację sumienia

Kościół przez obecność Ducha Świętego jest źródłem wszelkiego poznania moralnego. W kontekście formacji sumienia oznacza to, że każdy chrześcijanin zobowiązany jest do poszukiwania woli Bożej we wspólnocie Kościoła. Magisterium nie wprowadza nowych prawd, ale tylko te które powinno już znać i rozwijać je, wychodząc od pierwotnego aktu wiary.

Z chrześcijańskiego życia wynika wezwanie do współodpowiedzialności za kształtowanie sumienia. Chodzi nie tylko o właściwe ukształtowanie swego sumienia i o jego czystoć, ale także o swoich współbraci oraz o wszelką pracę wychowawczą.

Szczególna rola w kształtowaniu dojrzałego sumienia przypada rodzinie. Powodem są specjalne, wyjątkowe relacje miłości łączące całą rodzinę.

Wśród wychowawczych zadań rodziny szczególne miejsce zajmuje formacja sumienia dzieci i młodzieży. Ojciec Święty zwraca uwagę na przeszkody w wypełnianiu tych zadań przez rodzinę. Pomimo licznych zagrożeń trzeba pamiętać, że rodzina najlepiej odpowiada naturze człowieka. Jest najlepszą szkołą człowieczeństwa, w niej zaczyna się proces odnowy świadomości etycznej. Rodzina to fundament rozwoju i szczęścia ludzkiego.

Jednostka wychowawcza, którą jest rodzina winna być wspierana przez działalność innych środowisk wychowawczych. Jest nią szkoła kształtująca władze umysłowe, rozwijająca zdolność wydawania sądów, wprowadzająca w dziedzictwo kultury. Formacja intelektualna- przypomina Papież- jest elementem kluczowym dla rozwoju kultury człowieka. Ten czynnik pomaga lepiej ukształtować sumienie i uświadomić sobie swoje powinności na płaszczyźnie moralnej i duchowej. Wychowanie prawdziwe jest zarazem intelektualne, duchowe i moralne.

Ośrodkiem wychowawczym jest również wyższa uczelnia. Środowisko akademickie ma ogromny wpływ na integralną formację człowieka. Formacja ma tak prowadzić rozum do prawdy, aby nie uległ relatywizmowi, prowadzić wolę do prawdy.

Na oblicze moralne państwa mają wpływ ludzie nauki. Oddziałują na ludzi przez swój autorytet i praktyczne konsekwencje swoich odkryć. Rozwój nauki pociąga za sobą tak wielkie konsekwencje, że wymaga czujności sumienia.

Jan Paweł II zachęca intelektualistów, aby nie ograniczyli się do rozważania, oceniania i kontemplacji prawdy. Mówi, że są związani z profetycznym zadaniem formowania sumień wrażliwych i zdolnych do mówienia „nie" śmierci, przemocy, terrorowi, złu, (...).

Wpływ na formacje sumień mają ludzie polityki. Polityk chrześcijański winien postępować w oparciu o rzetelne poczucie wartości i odpowiedzialności. Przy decyzjach nie wolno mu nie kierować się własnym sumieniem chrześcijańskim. Szczególnie dzisiaj od chrześcijanina mającego funkcje kierownicze wymaga się maksymalnie jasnego widzenia zasad.

Kościół zwraca uwagę na rolę środków społecznego przekazu w formowaniu sumienia w prawdzie. To one łączą ludzi i czynią z nich „światową wioskę". Obecnie są głównym środkiem informacyjnym i formacyjnym ludzkości.

W tym kontekście wyrażanej jawi się odpowiedzialność pracowników środków społecznego przekazu. Wymagajmy od nich kompetencji zawodowych i odpowiedzialności moralnej.

Ukazanie odpowiedzialności poszczególnych środowisk za formację sumienia jeszcze mocniej przypomina katolikom świeckim o potrzebie ich aktywnego uczestnictwa w uświęcaniu świata. W kontekście wezwania do kształtowania sumienia mocno brzmią słowa Papieża: „Bierność, która zawsze była postawą nie do przyjęcia, dziś jeszcze bardziej staje się winą. Nikomu nie godzi się trwać w bezczynności".